جهانی که ما را می اندیشد - ایران کلام

به گزارش ایران کلام، خبرنگاران، کامران برادران: ژان بودریار، جامعه شناس و فیلسوف پرآوازه فرانسوی، نامی است آشنا برای اهالی فلسفه و علاقمندان به علوم انسانی. کمتر کسی را می توان در میان مخاطبان این رشته یافت که دستکم یک بار گذرش به بودریار با آن کتاب های صعب الفهم و آن زبان غامض و در عین حال شاعرانه اش نیفتاده باشد. بنابراین، صحبت کردن از بودریار از یک سو کار چندان سختی نیست. اما به دست دریافت کتاب از این فیلسوف فرانسوی و ورق زدن چند صفحه از آن ناگهان نظرها را نسبت به او عوض می کند، چراکه خواننده متوجه می شود که آثار غالبا کم حجم این نویسنده جنجالی نه تنها به آسانی قابل درک نبوده، بلکه برای آن که بتوان جهان فکری او را تصویر کرد نیازمند تلاش ها و سروکله زدن های بسیار است.

از این منظر، کتاب گذرواژه ها، اثر بودریار و به ترجمه علی رستمیان، کتابی است منحصربه فرد، چراکه دریچه ای بوده به اندیشه ها و آرای این فیلسوف صاحب نام که می تواند مفری باشد برای آن دست از خوانندگان که پیشتر آشنایی چندانی با این نظریه پرداز نداشتند. حتی پیش از آن که خواندن کتاب آغاز شود، نگاهی به فهرست عناوین نشان دهنده آن بوده که فصول کتاب موجز و فشرده است و خبری از ایده پردازی های طولانی در آن نیست، امری که البته از یک سو می تواند مایه سردرگمی خواننده بشود، چراکه باید در شش یا هفت صفحه کوتاه و با جمله پردازی های مختصر، منظور نویسنده را از مفاهیمی که در هر فصل مطرح شده درک کند. برای مثال، بودریار فصل چهارم کتاب را که به مفهوم اغوا پرداخته، چنین آغاز می کند: برای من، جهانِ اغوا جهانی است که مصرانه در برابر جهان تولید قدعلم می کند. [جهانی که در آن] مسئله دیگر مسئله فراوردنِ چیزها، تولید کردن و مجعول ساختن شان در پیشگاه جهان ارزش نیست؛ مسئله اغوا کردن چیزهاست، یعنی بازگرداندن شان از ارزش و از این رو بازپس دریافت شان از واقعیت و همانستی شان به هدف آماده کردن آن ها برای بازی پدیدارشدن، برای مبادله نمادین. (ص 37)

با خواندن این سطور، البته ممکن است درک چندانی از مفهوم اغوا برای خواننده شکل نمی گیرد. با این همه، نکته ای که نظر را به خود جلب کرده قرابت این بخش از کتاب با اثرِ دیگر نویسنده است، یعنی جامعه مصرفی. در جامعه مصرفی بودریار، بحثِ اسطوره و ساختار مربوط به مصرف گرایی در جامعه اواخر قرن بیستم فرانسه را پیش می کشد و سعی دارد از نگاه تحلیل نشانگانی محصولات بشری از جمله مواد غذایی، مُد و غیره نظام مصرفی جامعه مدرن را در راستای منطق نشانگانی حاکم بر شرایطی که نامش را فراواقعیت می گذارد، در جهانی ارتباطات امروزی قرار دهد. آنچنان که خواننده با نگاهی به کتاب جامعه مصرفی متوجه می شود، از نظر بودریار چنین جامعه ای به واسطه اسطوره خوشبختی مفهوم نیاز را به صورتی فراواقعی خلق می کند تا به تبع آن بتواند تشویق افراد به مصرف بیشتر را توجیه کند. این درست همان نکته ای است که در سطور اولیه فصل اغوا، بودریار می کوشد به شکلی موجز به آن اشاره کند. بودریار نشان می دهد که مبادله نمادین اساسا جهان اقتصادی را هدف می گیرد: یعنی کالا و بُعد مبادله نمادین مرگ. به نظر بودریار، اغوا صرفا مبادله میان جنس ها نیست بلکه در اساس همه چیز را در برمی گیرد. به گفته این فیلسوف فرانسوی، بازی اغوا، مهلک تر از این حرف ها بوده بلکه نوعی چالشگری است، فرمی که همواره می خواهد فرد را در هویت/همانستی اش بلرزاند و معنایی را که می تواند او برای خود اختیار کند از هم بپاشاند. (ص38)

در مقدمه کتاب، بودریار به مفهوم گذرواژه اشاره می کند. تعبیر بودریار از گذرواژه، توصیف روشی شبه مقدماتی است بی آن که صورتی از چیزها بسازد و به درون آن ها راه یابد. به عقیده این فیلسوف فرانسوی، این واژه ها هستند که ایده ها را می زایند. راستا ایده ها از واژه ها می گذرد و منشا ایده ها واژه ها هستند که در نهایت تعبیر گذرواژه ها ما را قادر می سازند تا چیزها را از رهگذر متبلور ساختن شان بازیابی کنیم، یا به گفته ی خود بودریار، از طریق نشاندن شان در چشم اندازی گشوده و تمام نما. (ص 14)

متن انگلیسی گذرواژه ها در سال 2003 منتشر شد، یعنی برهه ای که به زعم بودریار تاریخ در حال ناپدید شدن بود. بر پایه این تصور، می توان چنین برداشت که سرعت مدرنیته با توجه به رسانه ها، رویدادهای جاری، سرعت و فناوری و شتاب در تمامی ابعاد حیات از جمله مبادلات سیاسی و اقتصادی چنان شتابی به ما داده است که سرانجام از سپهر واقعیت و تاریخ گریخته ایم. به همین دلیل، بودریار در یکی از فصول کتاب به سراغ مفهومِ سرانجام می رود و آن را به بحث و بررسی می گذارد، ایده ای که در آثار بودریار نقشی تعیین کننده و مهم دارد. بودریار در توضیح مفهوم سرانجام تبیین می کند که به همراه این واژه، پرسش از زمان تعین یافته، از خط بودگیِ زمان و از درکِ مالوفی که اغلب از آن داریم، مطرح می شود. بودریار می نویسد که وقتی چیزی به سرانجام می رسد، معنایش آن است که آن چیز محقق شده است: حال، اگر دیگر هیچ سرانجامی وجود نداشته باشد، ما وارد تاریخ نافرجام و بحران بی سرانجام می شویم و درون فرآیندهایی می غلطیم که سرانجام ناپذیرند. ما از این شرایط باخبریم؛ این فرآیندها هم اکنون حی و حاضرند؛ کافی ست نگاهی به جریان توسعه فزاینده تولید مادی بیندازیم. (ص 76)

بودریار در این کتاب و از جمله فصول سرانجامی توجه خود را بر درک و انگاشت ما از جهان متمرکز می کند. برای مثال، وی در فصل اندیشه تبیین می کند که ما قادر به اندیشیدن جهان نیستیم، چراکه این جهان است که دارد به ما می اندیشد. در اینجا بودریار در برابر تلقی معمول از اندیشه به مثابه امری سوژه مند می ایستد، یعنی اندیشه یا تفکری که با موقعیت بیرونی در قبال ابژه اش نظمی را به آن تحمیل می کند، اندیشه ای که به نظر بودریار ابژه را دور نگاه می دارد. وی حتی قدمی فراتر گذاشته و اظهار می کند که چه بسا چنین شرایط یا موقعیتی هیچ گاه وجود نداشته است. به عقیده این جامعه شناس فرانسوی، اوضاع جهان اکنون متفاوت و دگرگون است، چراکه جهان، جلوه هایش و ابژه در حال واپاشی اند. (ص111)

ترجمه کتاب گذرواژه ها روان و سلیس بوده و خواننده هنگام تورق کتاب به راحتی می تواند در جهان رادیکال و دگرسان بودریار غرق شود. البته نبود مقدمه ای از جانب مترجم در توضیح برخی مفاهیم کتاب چه بسا یکی از اندک معایب این اثر باشد که البته با توجه به ترجمه قابل قبول و متن روان آن می توان به راحتی ازش چشم پوشی کرد.

چاپ دوم کتاب گذرواژه ها، اثر ژان بودریار، با ترجمه علی رستمیان در 118 صفحه و شمارگان 450 نسخه و قیمت 22 هزار تومان از سوی انتشارات کتاب پاگرد منتشر شده است.