روزشمار: 28 اردیبهشت؛ روز بزرگداشت حکیم عمر خیام - ایران کلام

به گزارش ایران کلام، حکیم عمر خیام متولد 28 اردیبهشت سال 427 قمری در نیشابور است. او فیلسوف، ریاضیدان، ستاره شناس و رباعی سرای ایرانی در دوره سلجوقی است.

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در سده پنجم هجری قمری در نیشابور به دنیا آمد. فقه را در میان سالی در محضر امام پیروز نیشابوری آموخت.

شماری از تذکره نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام پیروز نیشابوری خوانده اند. صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن سینا بوده است، بسیار بعید می کند، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته اند. خیام درجایی ابن سینا را استاد خود می داند اما این استادی ابن سینا، جنبه معنوی دارد .

گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش حجّةالحق بوده است، اما معروفیت وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است. علاوه بر اینکه رباعیات خیام را به اغلب زبان های زنده ترجمه کرده اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده است که این امر باعث معروفیت بیشتر خیام در غرب شده است .

در حدود سال 449 قمری، تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی القضات سمرقند، کتابی درباره معادله های درجه سوم به زبان عربی تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله نوشت و از آنجا که با خواجه نظام الملک طوسی رابطه خوبی داشت، این کتاب را پس از نگارش به نظام الملک تقدیم کرد .

یکی از برجسته ترین کارهای وی را می توان اصلاح گاه شماری ایران دانست. وی بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه کرد. او در 25 فروردین سال 458 قمری، طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد. خیام گاه شمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال الدین ملک شاه شهره است، اما پس از مرگ ملک شاه این گاه شماری کاربرد پیدا نکرد. در این دوران خیام به عنوان اختربین در دربار خدمت می کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت .

پس از درگذشت ملک شاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد. بعد از سال 479 قمری، خیام اصفهان را به قصد اقامت در مرو ترک کرد . احتمالاً رساله های اندازه الحکم و قسطاس المستقیم را در آنجا نوشت . رساله ی مسائلی در حساب نیز احتمالاً در همین سال ها نوشته شده است .

خیام در کتاب مسائلی در حساب قواعدی برای بسط دوجمله ای a+b)^n) کشف کرده است. به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسکمک از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله ای ها دو جمله ای خیام - نیوتن نامیده می شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم مثلث خیام - پاسکال را شکل می دهد که بیانگر رابطه ای بین این ضرایب است .

نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است. او نخستین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. ابداع نظریه ای درباره نسبت های هم ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم ترین کارهای اوست .

در سال 456 میلادی، خیام مهم ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس را نوشت و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح داد. به نظر می رسد که تنها نسخه کامل به جای مانده از این کتاب در کتابخانه لایدن در هلند قرار گرفته است. در نیمه اول سده هیجدهم میلادی، ساکری اساس نظریه خود را درباره خطوط موازی بر مطالعه همان چهارضلعی دو قائمه متساوی الساقین که خیام فرض کرده بود قرارداد .

خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعا مسئله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می دهد .

مرگ خیام در سال 517 قمری در نیشابور دیده از جهان فروبست. مقبره وی هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن است، قرارگرفته است .

به مناسبت برگزاری کنگره جهانی خیام و با توجه به شأن و مرتبه علمی حکیم عمر خیام و آثار ارزشمند به جای مانده از وی به ویژه در رابطه بادانش ستاره شناسی، تقویم، ریاضیات و اشارات مکرر خیام به خاک، کوزه و کوزه گری و اهمیت سفال نیشابور و نیز فقدان موزه ای در استان که به نوعی معرف مراتب علمی و بیانگر ویژگی های دوران حکیم عمر خیام باشد، موجب شد که سازمان میراث فرهنگی در 28 اردیبهشت ماه 1379 اقدام به تأسیس موزه خیام در کنار آرامگاه خیام نماید .

در سال 1892 میلادی انجمن عمر خیام در لندن از طریق گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه داران بنیان گذاری شد. این انجمن تا سال 1893 میلادی سه مراسم بزرگداشت برای خیام برگزار کرد. در این انجمن ها اشعار زیادی که از طریق اعضای انجمن سروده شده بود، در مدح خیام خوانده شد. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمر خیام قرار داده شد که بر سرلوحه آن این طور نوشته شده بود:

این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمرخیام در نیشابور آورده و به دست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد ازجانب انجمن عمر خیام غرس شده است.

یادبودها

• یکی از حفره های ماه به افتخار خیام عمر خیام نامیده شده است.
• سیارکی در سال 1980 به نام وی نام گذاری شد. (سیارک 3095)
• در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده است.
• نام یکی از ایستگاه های قطار که فاجعه قطار نیشابور در آنجا رخ داد نامش خیام بود.
• خیابان خیام در شهر تهران واقع در منطقه 12 شهرداری تهران به نام عمر خیام نام گذاری شده است.
• دانشگاه خیام مشهد نام یکی از دانشگاه های غیرانتفاعی با سابقه ایران در شهر مشهد است که پردیس شماره یک آن در ابتدای بلوار فلاحی این شهر در سال 1371 خورشیدی تأسیس و به یاد حکیم نیشابور با این عنوان نام گذاری شد.
• رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر آدیس آبابا
• در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد.
• میدان خیام یکی از میدان های شهری در نیشابور به نام خیام نام گذاری شده. در میان این میدان بنای آرامگاه اولیه عمر خیام قرار داده شده است.
• خیابان خیام یکی از خیابان های شهر نیشابور واقع در شهرک فرهنگیان است، به نام عمر خیام نام گذاری شده است.
• شهرک صنعتی خیام در نزدیکی نیشابور به نام خیام نام گذاری شده است.
• دبیرستان خیام یکی از مدرسه های قدیمی نیشابور خیام نام گذاری شده.
• افلاک نمای خیام و پژوهشکده ستاره شناسی نیشابور
• خانه ریاضیات نیشابور در نیشابور به نام وی است.
• فیلم عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته 1956 میلادی
• افسانه عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته سال 2005
• در یکی از رمان های ایرانی به نام دروغ دلاویز نوشته هوشنگ معین زاده، روح خیام نقشی محوری دارد.
• وی شخصیت اصلی رمان سمرقند نوشته امین معلوف است.
• خیام یکی از شخصیت های داستان معصومه شیرازی اثر محمدعلی جمال زاده است.
• وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت های رمان گرگ دریا نوشته جک لندن است.
• فیلم برنده جایزه اسکار تصویر دوریان گری با یک رباعی از خیام آغاز و همچنین انتها می یابد که نشان از الهام گرفتن اثر از این رباعی است.

در همین روز:

1. امضای قراردادی برای حمل و نقل کالا و مسافر بین دو کشور ایران و بلغارستان (1355 شمسی)

2. تأسیس نخستین مدرسه دریانوردی در پرتغال (1426 میلادی)

3. سالروز امضای پیمان نامه قصرشیرین میان ایران و عثمانی. (1639 میلادی)

4. موناکو از حاکمیت فرانسه به اشغال اتریش درآمد. (1814 میلادی)

5. روز ملی و سال روز تصویب قانون اساسی نروژ (1814 میلادی)

6. به دستور ناپلئون بناپارت پادشاه فرانسه استان پاپی ضمیمه این کشور شد. (1865 میلادی)

7. درگذشت میخائیل دوفویه شرق شناس معروف هلندی (1909 میلادی)

8. قوای آلمان نازی بروکسل مرکز بلژیک را در طی جنگ دوم جهانی اشغال کردند. (1940 میلادی)

9. روز جهانی ارتباطات